Hòa nhạc “DIVERTIMENTO!”

Chương trình hòa nhạc “DIVERTIMENTO!” là sự kết hợp độc đáo của ba bản nhạc theo thể loại divertimenti (divertimento trong tiếng Ý có nghĩa là giải trí, vui vẻ). Các bản divertimenti này dù rất khác nhau về sự kết hợp nhạc cụ và hình thức, nhưng đều có điểm tương đồng là mang các yếu tố vui tươi và thoải mái. Bắt nguồn từ thế kỷ 18, divertimenti gồm từ ba đến mười hai chương hoặc nhiều hơn, dưới hình thức sonata, biến thể, điệu nhảy và rondo.

Vào thế kỷ 18, các divertimenti thường được viết cho các nhóm nhạc thính phòng, nhóm nhạc nhỏ với mục đích giải trí trong các buổi gặp mặt, tụ họp và trong nhiều bối cảnh khác nhau. Một số divertimenti nổi bật được viết bởi Mozart và Haydn.

Các bản divertimenti trong hòa nhạc đêm nay mang những đặc điểm riêng: tác phẩm của Bartok dành cho dàn nhạc dây, tác phẩm của Mozart dành cho sáu nhạc cụ bộ hơi, và tác phẩm của Ibert dành cho dàn nhạc thính phòng bao gồm piano và cả tiếng còi cảnh sát!

Divertimento của Bartok ít mang những nét điển hình của thể loại này. Ba chương của tác phẩm mang hơi hướng của một bản concerto grosso thời kỳ baroque (đặc điểm nổi bật của concerto grosso là sự thể hiện đan xen của toàn bộ dàn nhạc và các nhóm nhỏ hơn gồm những đoạn độc tấu). Trong khi chương mở và chương kết mang nét vui tươi và lạc quan, với các yếu tố âm nhạc dân gian Hungary thông qua điệu nhảy, nhịp điệu và hòa âm, thì chương giữa – được sáng tác sau cùng – lại là tâm tư của nhà soạn nhạc với bối cảnh châu Âu lúc bấy giờ. Divertimento được viết vào năm 1939, ngay trước khi Bartok chuyển đến Mỹ khi Chiến tranh Thế giới thứ hai nổ ra. Tâm trạng trong chương hai là sự u ám của “Nhạc đêm” – một phong cách thường thấy trong các tác phẩm âm nhạc của Bartok. Tiết tấu chậm rãi, giai điệu lạnh lùng, kỳ lạ, chương hai còn có kết cấu thường bị hiểu nhầm là viết cho lễ Halloween khi tạo nên hiệu ứng âm thanh ám ảnh với tiếng vĩ cầm như những tiếng hét rùng rợn, cao trào trên phần đệm nhẹ nhàng.

Quay trở lại chương mở đầu, trái ngược hoàn toàn là điệu nhảy sôi động cùng nhịp điệu đa dạng, được liên tục nhấn nhá bởi những đoạn độc tấu xen lẫn cùng dàn nhạc dây. Chương kết, thậm chí còn hoang dã hơn, là cuộc đối đáp thú vị giữa các phần độc tấu và dàn nhạc mô phỏng điệu nhảy du mục, gợi tả khung cảnh lễ hội làng quê. Chương này cho thấy khả năng của Bartok trong việc vượt ra ngoài giới hạn thông thường trong các phần trình diễn của bộ dây. Một kỹ thuật từ đó được biết đến là “Bartok pizz” khi các nhạc công đàn bass gảy dây đàn một cách mạnh mẽ, khiến cho dây đàn đập vào cần đàn tạo ra âm thanh theo cách tương tự với bộ gõ.

Bản Divertimento của Mozart (một trong nhiều divertimenti do ông sáng tác) trong hòa nhạc đêm nay được viết cho sáu nhạc cụ bộ hơi: hai oboe, hai bassoon và hai kèn cor Pháp. Tác phẩm Divertimento K270 của Mozart là một trong năm tác phẩm được viết cho sự kết hợp nhạc cụ này. Không có divertimenti nào trong số này được xuất bản trong suốt cuộc đời của Mozart. Những tác phẩm này hiếm khi được biểu diễn và có lẽ bị lu mờ trước kho tàng tráng lệ của các tác phẩm âm nhạc “nghiêm túc” của Mozart. Tuy nhiên, sự kết hợp các nhạc cụ này tạo nên một bảng màu âm thanh phong phú, tạo nên nét khác biệt riêng có.

Được viết theo bốn chương đặc trưng của một bản giao hưởng Cổ điển, Divertimento K270 là tác phẩm thú vị và tinh tế nhất trong bộ. Chương Allegro molto là một sonata đầy đủ với các đoạn phát triển và đoạn lặp lại. Chương Andantino là điệu nhảy gavotte mở đầu bằng một đoạn nhạc ba phách tuy ngắn nhưng thú vị giữa oboe và bassoon; coda khép lại với bốn ô nhịp đệm Alberti-bass giúp kèn cor 1 đưa kèn cor 2 lên vị trí nổi bật. Chương Menuetto rõ nét moderato và có một tiếng nấc đặc biệt ở ô nhịp thứ hai; Trio là điệu nhảy đôi Ländler. Chương Presto là điệu nhảy gigue nhịp 3/8 cùng khoảnh khắc vinh quang ngắn ngủi của bassoon trong đoạn kết coda. Bản Divertimento này vui tươi như bất kỳ tác phẩm nào khác của Mozart và xứng đáng được biểu diễn thường xuyên hơn.

Danh hiệu Divertimento vui nhộn nhất đêm nhạc chắc chắn thuộc về Divertissement của Ibert. Được viết vào năm 1930, chỉ một thập kỷ trước tác phẩm của Bartok, Divertissement là bản nhạc vui tươi, tinh túy của những bữa tiệc. Phần phối khí khá khác thường khi kèn gỗ và kèn đồng kết hợp với một nhóm nhỏ của bộ dây, piano và bộ gõ, thậm chí bao gồm cả tiếng còi cảnh sát vang lên trong chương cuối (mô phỏng một cuộc rượt đuổi đối tượng vô vọng của cảnh sát). Tác phẩm tràn ngập sự hài hước và giàu sức sống. Rồi bỗng nhiên, khúc nhạc đám cưới kinh điển trong Giấc mộng đêm hè của Mendelssohn vang lên, nhưng không theo cách chúng ta thường thưởng thức, mà nhanh chóng bị gián đoạn bởi nhiều âm thanh hài hước, cuồng loạn từ các nhạc cụ khác nhau, thậm chí cả giai điệu của một cuộc diễu hành, xua tan không khí của một đám cưới thông thường.

Một đoạn nocturne ngắn và u ám (khá tương đồng với “Nhạc đêm” của Bartok) nối tiếp bằng một điệu valse – nhưng không phải là một điệu valse điển hình của Vienna mặc dù trích dẫn bản Sông Danube Xanh. Điệu valse bất ổn này có vẻ như được nhảy bởi một người say rượu. Kèn trombone vang lên những đoạn glissandos tuyệt vời bắt chước tiếng cười, có lẽ là để chế giễu những động tác nhảy lỗi. Tiếp theo là một cuộc diễu hành, tất nhiên là gần như bị ngắt quãng bởi đoạn cadenza dữ dội của piano giống như một đứa trẻ đang cáu gắt. Nhanh chóng nối tiếp bằng cuộc diễu hành khiêu vũ nhanh đầy dí dỏm của kèn đồng. Đây thực sự là một bản nhạc rất vui nhộn!

Hòa nhạc đêm nay không mở đầu bằng một divertimenti, mà bằng một số bản nhạc theo thể loại ragtime của nhà soạn nhạc người Mỹ Scott Joplin. Ragtime xuất hiện vào cuối thế kỷ 19, đặc trưng với tiết tấu đảo phách, nghịch phách. Đây là một thể loại nhạc đại chúng của Mỹ và là phong cách âm nhạc đầu tiên của người Mỹ gốc Phi tác động đến nền văn hóa đại chúng chính thống. Một trong những bản nhạc ragtime nổi tiếng nhất của Joplin là Maple Leaf Rag, mang lại nguồn thu dồi dào cho ông. Mặc dù vậy, tài chính trong cuộc đời nhà soạn nhạc vẫn khá chật vật.

Three Rags for Five là bộ ba bản ragtime nổi bật nhất của Joplin: The Entertainer, Ragtime Dance và Gladiolus Rag, được soạn cho ngũ tấu kèn đồng một cách rất sáng tạo từ nguyên gốc dành cho piano. Đây là một cách mở đầu rất vui vẻ và tươi sáng cho hòa nhạc đêm nay.